Μήνας Ιούλιος! Αφιερωματικός για τα αθλητικά δρώμενα στην Γαλλία και δεν θα μπορούσα σε καμία περίπτωση να μην αναφερθώ στην Olympique de Marseille, μια ομάδα η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, τη Μασσαλία και παρουσιάζει ενδιαφέρον κοινωνιολογικά και πολιτισμικά.
Η Μασσαλία είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Γαλλίας, μετά το Παρίσι, μετρά περί τις 870.000 κατοίκους και συγκέντρωνε ανέκαθεν το εμπορικό ενδιαφέρον μέσω του λιμανιού της. Ιδρύθηκε από Έλληνες Φωκαείς γύρω στον 6ο αι. π.Χ. και πολύ γρήγορα εξελίχθηκε σε εμπορικό σταυροδρόμι. Κατά την περίοδο της επέκτασης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καταλήφθηκε από τις δυνάμεις του Ιουλίου Καίσαρα, και χρησιμοποιήθηκε ως ένας πόλος οικονομικής έλξης. Κατά τον Μεσαίωνα ισοπεδώθηκε από τους κατά καιρούς πολέμους «αλλάζοντας» αρκετές φορές κυβερνητική διοίκηση μέχρι την ανάκαμψη κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Ακόμη και ο εθνικός ύμνος της Γαλλίας, η λεγόμενη La Marseillaise, είναι εμπνευσμένος από τα πολεμικά εμβατήρια των στρατιωτών οι οποίοι στέλνονταν από την Μασσαλία στο Παρίσι για να ταχθούν στο πλευρό των επαναστατών.
Ερχόμενοι στον 20αι. διαβάζουμε πως η πόλη της Μασσαλίας ισοπεδώθηκε κατά την διάρκεια του Β’ Π.Π. για (εύλογους) στρατιωτικούς λόγους μιας και πάντα ένα λιμάνι κατέχει περίοπτη γεω-στρατηγική θέση. Ακόμη ο Ιταλό-Γερμανικός συνασπισμός θεωρούσε πως πολλοί αντιστασιακοί είχαν βρει καταφύγιο εκεί. Η εικόνα της Μασσαλίας αρχίζει να αλλάζει σταδιακά από την δεκαετία του 1960, ιδιαίτερα λόγω της ανοικοδόμησης της αλλά και των μεταναστευτικών ροών κυρίως από την Αλγερία.
Σήμερα θεωρείται – και όχι αδίκως – πολυπολιτισμικό κέντρο μιας και οι κάτοικοι της έλκουν την καταγωγή τους μεταξύ άλλων από την Αλγερία, το Μαρόκο, την Τυνησία και τις πρώην Γαλλικές αποικίες. Βρισκόμαστε λοιπόν σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, διαφορετικών κουλτούρων και θρησκειών. Επιπρόσθετα, η Μασσαλία είναι μια πόλη η οποία κατοικείται κατά βάση από άτομα που ανήκουν στην εργατική τάξη, εμφανίζει αξιοσημείωτα επίπεδα εγκληματικότητας, υψηλά ποσοστά ανεργίας ή υποαπασχόλησης (συγκριτικά με την υπόλοιπη χώρα),ενώ διακρίνεται επίσης και μια ενυπάρχουσα ξενοφοβία. Η απουσία πολιτικής βούλησης για ουσιαστική λύση στα ανωτέρω την καθιστά το «αποπαίδι» της Γαλλίας.
Σε συνομιλίες μου με Έλληνες κατοίκους της Μασσαλίας, μου μετέφεραν πως στην Γαλλία υπάρχει η ιδέα της εξιδανίκευσης του Παρισιού από τους μη γηγενείς και της υποτίμησης των υπόλοιπων πόλεων. Φανταστείτε λοιπόν πως μπορεί να νιώθει κάποιος ο οποίος ζει σε μια πόλη αντίθετη του Γαλλικού ευφημισμού. Εξού και η μεγάλη κόντρα της Ολιμπίκ με το σύλλογο που εκπροσωπεί τη γαλλική πρωτεύουσα, τη Παρί Σεν Ζερμέν, παρά το γεγονός ότι τις χωρίζει μεγάλη χιλιομετρική απόσταση. Όσοι επιστήμονες – ακαδημαϊκοί και μη – αρέσκονται στο να μελετούν διαφόρων μορφών υποκουλτούρες στην Μασσαλία θα βρουν τον παράδεισο τους. Όσοι ακόμη αγαπούν το ποδόσφαιρο και το (οργανωμένο) οπαδικό κίνημα δεν θα πλήξουν ποτέ. Η πόλη ζει για το ποδόσφαιρο, το οποίο θεωρείται πολιτισμικό στοιχείο ενώ ακόμη είναι αντικείμενο καθημερινής συζήτησης και συναναστροφής. Το ποδόσφαιρο για τους Μαρσεγιέζους είναι μέθεξη.
Σκοπός του παρόντος άρθρου λοιπόν δεν είναι η λεπτομερής ιστορική καταγραφή όλων των επιτευγμάτων του συλλόγου της Marseille ούτε η δημοσιογραφική παρουσίαση του club. Στόχος μου είναι να καταδείξω σύντομα την στενή σύνδεση μεταξύ της πόλης και της ποδοσφαιρικής ομάδας και πως αυτά τα δύο συνυπάρχουν στην καθημερινή ζωή.
Αν ακόμη δεν έχω καταφέρει να σας πείσω, σας προσκαλώ να διαλέξετε όχημα και να περιηγηθούμε στους δρόμους που έκαναν τα πρώτα τους ποδοσφαιρικά βήματα οι Éric Cantona και Zinedine Zidane.
Το αθλητικό «στολίδι» της Μασσαλίας
Η Olympique de Marseille, μετρά 130 χρόνια ζωής ως πολύ-αθλητικός οργανισμός ενώ από το 1899 και έπειτα λαμβάνει την μορφή και την ονομασία όπως την γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Ιδρύθηκε από τον René Dufaure de Montmirail, αθλητικό παράγοντα της εποχής, ο οποίος κατάφερε να οργανώσει τα αθλητικά δρώμενα στην Μασσαλία διοργανώνοντας διάφορα τουρνουά – πέραν του ποδοσφαίρου – στα κατά τόπους quartier της Μασσαλίας. Στην γενικότερη αναμόρφωση των σπορ βοήθησε το υπόβαθρο του στον κλασσικό αθλητισμό, χρησιμοποιώντας τεχνικές τις οποίες τις μετέφερε από την Αλγερία (ως γιος στρατιωτικού ακόλουθου) και τις εφάρμοσε πίσω στην Γαλλία. Μάλιστα το σήμα της ποδοσφαιρικής ομάδας αποτελεί δική του έμπνευση ενώ η φράση Droit Au But (μτφ. «κατευθείαν στον στόχο») έχει συνδεθεί με την σύζυγο του, Madeleine Dubois. Τέλος το α’ συνθετικό της ονομασίας (δηλ. Olympique) παραπέμπει ευθέως στην ιδέα του Ολυμπισμού.
Κάνοντας ένα fast-forward μερικές δεκαετίες μετά την ίδρυση του ποδοσφαιρικού τμήματος ερχόμαστε στο 1965, χρονιά την οποία ξεκινά η πρώτη δυναστεία της Marseille υπό την προεδρία του Marcel Leclerc. Ήταν εκείνη την περίοδο μάλιστα που επέστρεφε η ομάδα της Μασσαλίας στα σαλόνια της Ligue 1 κερδίζοντας παράλληλα την Coupe de France το 1969 και το πρωτάθλημα δύο χρόνια αργότερα. Η θητεία Leclerc ολοκληρώθηκε σχεδόν 7 χρόνια μετά, με την απομάκρυνση του από την προεδρία της ομάδας. Αφορμή ήταν η επιμονή του στην επιβολή ενός ιδιαίτερου κανονισμού για τα δεδομένα της εποχής. Πιο συγκεκριμένα, ο Leclerc πίεζε την ομοσπονδία να δεχτεί την συμμετοχή 3 αλλοδαπών παικτών σε κάθε ομάδα – ενώ μέχρι πρότινος ο ανώτατος αριθμός ήταν 2. Η ομοσπονδία δεν δέχτηκε την εισήγηση Leclerc, ερχόμενη σε σφοδρή σύγκρουση μαζί του. Η Marseille ωστόσο θα ταλαιπωρηθεί αρκετά τα επόμενα χρόνια μέχρι την έλευση Tapie το 1986.
Το όνομα του Bernard Tapie συνδέθηκε με τις μεγαλύτερες επιτυχίες της Marseille μέχρι σήμερα αλλά και με το σκάνδαλο χρηματισμού στο ματς με την Valenciennes. Στο περιβόητο σκάνδαλο “Affaire VA–OM “ , ο πρόεδρος Τapie μαζί με τον γενικό αρχηγό της Marseille, Jean-Pierre Bernès φέρονται να ήρθαν σε επικοινωνία -μέσω του κεντρικού της Olympique, Jean-Jacques Eydelie – με τους Jorge Burruchaga, Jacques Glassmann, και Christophe Robert οι οποίοι έπαιζαν για την Valenciennes εκείνη την περίοδο, με σκοπό να μην δώσουν το 100% στο επικείμενο αγώνα μεταξύ των δύο ομάδων. Αξίζει να σημειωθεί πως το εν λόγω παιχνίδι θα λάμβανε χώρα έξι μέρες πριν τον μεγάλο τελικό μεταξύ των Marseille – A.C. Milan για το τρόπαιο του Champions League. Στο μυαλό των διοικούντων της Marseille κυριαρχούσε η ιδέα της όσο το δυνατόν πιο αναίμακτης μετάβασης στο τελικό του Μονάχου. Είχαν φτάσει μια ανάσα από την κατάκτηση του βαρύτιμου τροπαίου και δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν έναν επικείμενο τραυματισμό κάποιου σημαντικού παίκτη αλλά ούτε και την συνολικότερη καταπόνηση της ομάδας.
Burruchaga και Robert δέχτηκαν την πρόταση εν αντιθέσει με τον Glassmann ο οποίος όχι μόνο αρνήθηκε αλλά ήταν εκείνος ο οποίος προχώρησε σε επίσημη καταγγελία και αποκάλυψη του σκανδάλου. Μάλιστα ο Glassman βραβεύτηκε με το FIFA Fair Play Award το 1995 για την παραπάνω κίνηση του. Στην δίκη της υπόθεσης σχεδόν όλοι οι εμπλεκόμενοι υπέδειξαν τον Tapie ως τον εγκέφαλο και ενορχηστρωτή του σκανδάλου. Έλαβαν όλοι καταδικαστικές αποφάσεις και ποινές αποκλεισμού από τα αθλητικά δρώμενα συμπεριλαμβανομένου και του Tapie, ο οποίος έμεινε στην φυλακή για λιγότερο από ένα χρόνο πριν την υφ’ όρων απόλυση του. Όλα τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα την αφαίρεση του τίτλου της πρωταθλήτριας από την Marseille για την σεζόν 1992-1993, την απαγόρευση συμμετοχής στο Champions League της επόμενης αγωνιστικής περιόδου, την αντικατάσταση της για τους τελικούς του Διηπειρωτικού και Ευρωπαϊκού Super Cup από την Milan αλλά και τον υποβιβασμό της στην δεύτερη εθνική κατηγορία. Έκπληξη προκαλεί όμως πως δεν της αφαιρέθηκε ο τίτλος της πρωταθλήτριας Ευρώπης μετά τον απόηχο του σκανδάλου με την Valenciennes.
Η εποχή Tapie φτάνει στο τέλος της, η ομάδα η οποία είχε στις τάξεις της μεταξύ άλλων τους Jean-Pierre Papin, Enzo Francescoli, Didier Deschamps και Marcel Desailly έχει διαλυθεί, για να περάσουμε στην τελευταία τριακονταετία (χοντρικά) με αρκετές αλλαγές σε διοικήσεις και ιδιοκτήτες, παίκτες οι οποίοι αποτέλεσαν αναπόσπαστα κομμάτια της εθνικής ομάδας της Γαλλίας αλλά με την δίψα για μια μεγάλη διάκριση εφάμιλλου βεληνεκούς του 1993. Μοναδικές εκλάμψεις τα τελευταία αυτά τριάντα χρόνια ήταν η κατάκτηση του κυπέλου Intertoto το 2005 και η συμμετοχή σε δύο τελικούς του Europa League (η μία μάλιστα όταν ακόμη ονομαζόταν κύπελλο UEFA) το 2004 και το 2018. Ηττήθηκε σε αμφότερους από Ισπανικές ομάδες, από την Valencia και την Atletico Madrid αντίστοιχα.
“Un mythe, une foi, un combat”
Τα club των ultras της Marseille δημιουργήθηκαν το 1984, με τις επιρροές από τα αντίστοιχα και προγενέστερα ιταλικά club να είναι εμφανείς. Το προφίλ των μελών το οποίο συναντάται θα λέγαμε πως και στην Γαλλία είναι το ίδιο με τις άλλες χώρες: νεαροί σε ηλικία, μαθητές ή φοιτητές, άνεργοι ή υποαπασχολούμενοι προερχόμενοι από τα πιο φτωχά προάστια της πόλης.
Κοινωνιολογικά, βλέπουμε μια ομάδα με ισχυρούς εσωτερικούς δεσμούς, τα μέλη της οποίας μοιράζονται έναν κοινό αξιακό κώδικα. Το εν λόγω group μάλιστα διαφέρει από τα αντίστοιχα club των άλλων ομάδων τόσο σε επίπεδο στόχων όσο και σε επίπεδο σκοπών. Βλέπουμε πως σε αυτά clubs λαμβάνει χώρα μια δευτερογενής κοινωνικοποίηση, δηλαδή ένα δεύτερο επίπεδο της ήδη υπάρχουσας. Είναι μια μορφή υποκουλτούρας, από την στιγμή που τα μέλη αυτής ακολουθούν την ίδια ρουτίνα και τις ίδιες ιδέες. Σαφώς και υπάρχει εντός του υπάρχοντος οργανωμένου οπαδικού κινήματος στην Μασσαλία μια κυρίαρχη και μια κυριαρχούμενη ιδεολογία εκπεφρασμένη πολλές φορές από τις ίδιες τις μαρτυρίες των οπαδών. Αυτό μεταφράζεται με την υιοθέτηση διαφορετικής στάσης σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Ακόμη, η παράδοση και η ιστορία λειτουργούν ως νομιμοποιητικές αρχές. Ένα πολύ σύντομο παράδειγμα νομίζω θα βοηθούσε να εξηγήσουμε τα παραπάνω: ένας από τους όρους για να γίνει κάποιος δεκτός ως ultra είναι να έχει γεννηθεί στη Μασσαλία. Δεν είναι το απόλυτο κριτήριο αλλά σίγουρα του δίνει αρκετούς πόντους. Η γενέτειρα λοιπόν λειτουργεί ως παράγοντας αυθεντικότητας και αναγνωρισιμότητας.
Αυτό το οποίο μου έκανε τρομερή εντύπωση διαβάζοντας τις μελέτες των Christian Bromberger και Delphine Cano ήταν η εξήγηση την οποία έδιναν για την επιλογή της θέσης μέσα στο στάδιο. Ανάλογα λοιπόν με την θέση στην οποία κάθεται κάποιος στο Vélodrome, μπορούμε να καταλάβουμε το status του. Το γήπεδο δηλαδή λειτουργεί ως ένας κοινωνικό-γεωγραφικός χάρτης της Μασσαλίας. Εύλογα λοιπόν κατανοούμε πως οι ultras έχουν διαφορετική θέση με κάποιον ο οποίος, για παράδειγμα, κατέχει δημόσιο αξίωμα.
Οι ultras της Marseille έχουν τις δικές τους εξηγήσεις για το καθετί το οποίο μπορεί να συμβεί εντός του συλλόγου και παίρνουν ξεκάθαρη θέση για τα κατά καιρούς κακώς κείμενα. Δείχνουν το κοινωνικό τους πρόσωπο μοιράζοντας φαγητό στους απόρους αλλά και βοηθώντας όσους έχουν ανάγκη. Θεωρούν όμως πως έχουν επιφορτιστεί και με ένα άλλο πολύ σημαντικό έργο: την υποστήριξη της ομάδας και την καταβαράθρωση του ηθικού του αντιπάλου – υιοθετώντας ακραίες τακτικές ορισμένες φορές. Επιπρόσθετα, οι επικεφαλής των οργανωμένων clubs ασκούν ευθέως δριμεία κριτική σε παίκτες και διοίκηση. Δεν λείπουν και εισβολές στον αγωνιστικό χώρο!
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του αγώνα μεταξύ Marseille – Lens τον Σεπτέμβριο του 2021, στο οποίο ηττήθηκαν οι γηπεδούχοι με 2-3. Μετά το τέλος του αγώνα οι παίκτες των θαλασσί έτρεξαν προς τα αποδυτήρια χωρίς να ευχαριστήσουν νωρίτερα τους φιλάθλους για την υποστήριξη τους. Μια μερίδα των ultras όπως είναι λογικό εξοργίστηκε και κάλεσε τον Dmitri Payet, αρχηγό της ομάδας, να φέρει εαυτόν και τους υπόλοιπους προ των ευθυνών τους. Ο διεθνής μέσος με την σειρά του κάλεσε έξω στον αγωνιστικό χώρο τους συμπαίκτες του για να απολογηθούν για την κακή εικόνα της ομάδας.
Μπορεί να σας φαίνεται σοκαριστικό το πόση εξουσία μπορεί να συγκεντρώσει μια μερίδα ανθρώπων όπως οι οργανωμένοι οπαδοί. Έγκειται στο ότι θεωρούνται αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και της καθημερινότητας της ΟΜ. Δεν ιδρώνουν μόνο οι παίκτες στον αγωνιστικό χώρο αλλά και οι οπαδοί στις κερκίδες. Κλείνουν οι φωνές τους από το τραγούδι. Αποστολή των ultras είναι η δημιουργία μιας τέτοιας ατμόσφαιρας η οποία θα λυγίσει τον αντίπαλο, θα τον αναγκάσει να χάσει από τα αποδυτήρια, κατά την προσφιλή ποδοσφαιρική έκφραση.
Visite Vélodrome!
Αναφέρθηκε λίγο παραπάνω πως το στάδιο είναι ένας κοινωνικό-γεωγραφικός χάρτης της Μασσαλίας. Για να προχωρήσουμε λίγο παραπάνω τον συγκεκριμένο συλλογισμό και να τον συνδέσουμε με το τρίπτυχο διοίκηση – παίκτες – οπαδοί αρκεί να αναφέρουμε και κάποιες παραμέτρους πολιτικής σε αυτή τη σύζευξη. Καταρχάς τα politics και οι ταξικοί όροι ενυπάρχουν σε αυτές τι σχέσεις. Η κατά βάση εργατική τάξη (οπαδοί) παρακολουθεί ένα θέαμα το οποίο το προσφέρει μια πλουσιοπάροχα αμειβόμενη τάξη (ποδοσφαιριστές) η οποία με την σειρά της εξαρτάται από την ανώτατη τάξη (διοίκηση/ιδιοκτήτης). Αυτή η πυραμίδα εντός του club μπορεί να προσδώσει μια πολύ παραστατική εικόνα της ζωής στην Μασσαλία, ένας μικρόκοσμος δηλαδή της κοινωνίας αυτής.
Οι οργανωμένοι θεωρούν τους παίκτες ως κακομαθημένους μισθοφόρους οι οποίοι θα φορέσουν απλά την φανέλα της ΟΜ για 1-2σεζόν και μετά θα αποχωρήσουν. Κατ’ επέκτασιν δεν μπορούν να συνδεθούν συναισθηματικά με την ομάδα ή την πόλη – πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Αντίστοιχα οι οπαδοί ασκούν σκληρή κριτική στους προέδρους/ιδιοκτήτες του συλλόγου της εκάστοτε περιόδου και αντιτίθενται στην σύγχρονη εμπορευματοποίηση της ομάδας που αγαπούν. Αρκεί σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε πως κάτι τέτοιο συμβαίνει ακριβώς επειδή το κάθε group ανθρώπων έχει διαφορετικό σημείο εκκίνησης, έχει συνάψει διαφορετικού είδους σχέση με την ΟΜ. Έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ τους και για αυτό το λόγο θα βρίσκονται σχεδόν πάντα σε σύγκρουση.
Θα μπορέσουν ποτέ τα δύο άκρα να συμφιλιωθούν; Ο Ludovic Lestrelin, επιστημονικός συνεργάτης του Université de Caen Normandie, τονίζει τη σημασία του διαμεσολαβητικού ρόλου των παικτών μεταξύ ultras και διοίκησης. Ειδικότερα ισχυρίζεται πως οι βετεράνοι παίκτες οι οποίοι είναι αγαπητοί από το φίλαθλο κοινό μπορούν να λειτουργήσουν κατευναστικά και πυροσβεστικά για τις σχέσεις των δύο μερών. Ένας παίκτης λοιπόν μπορεί να επιτελεί πολλούς και διαφορετικούς ρόλους ταυτόχρονα, από το να πληρώνεται απλά για να παίζει ποδόσφαιρο. Νομίζω πως οι υποστηρικτές της ΟΜ αγαπούν λίγο παραπάνω όσους δεν εφησυχάζουν.
Εν κατακλείδι, η πόλη ζει για το ποδόσφαιρο αλλά και για να σπάζει τις κομφορμιστικές νόρμες του Γαλλικού Βορρά. Σημαίνον στοιχείο της ταυτότητας ενός Μαρσεγιέζου, όχι απαραίτητα ultra, είναι το ποδόσφαιρο. Η κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας για τα quartier της Μασσαλίας «περνάει» μέσα από το ποδόσφαιρο, ένα ποδόσφαιρο το οποίο λειτουργεί ως πολιτισμικό κεκτημένο, ως κληρονομικό στολίδι. Σε περίπτωση που θέλετε να δείτε την Μασσαλία σε όλες τις εκφάνσεις της, η συμβουλή είναι μία: Visite Vélodrome!
Εμμανουήλ Σ. Καρούσος
Κοινωνιολόγος – Κοινωνικός Ανθρωπολόγος
Μέλος του Κέντρου Αφρό – Αμερικανικής Ιστορίας BlackPast.org
Για την συγγραφή του παρόντος άρθρου αντλήθηκαν πληροφορίες κυρίως από το αρχείο ιστορίας του επίσημου site της Olympique Marseille (https://www.om.fr/en/history/186/birth-and-first-trophies/188-portrait-rene-dufaure-de-montmirail) αλλά και από τα παρακάτω κείμενα:
Bromberger C. (1995), “Le match de football: ethnologie d’une passion partisane à Marseille, Naples et Turin”, MSH Paris.
Cano D., “La passion du football : les « ultras » marseillais”, Terrains & Travaux, 2001/1 (no.2), pg.116-149, Ανακτήθηκε από: https://www.cairn.info/revue-terrains-et-travaux-2001-1-page-116.htm
L’Opez F., “The Ultras of Marseille are fighting for their city’s soul”, huckmag.com, 15/12/2021, Ανακτήθηκε από: https://www.huckmag.com/playlist-archive/the-ultras-of-marseille-are-fighting-for-their-citys-soul/
Teller Report, “Why the crisis at OM is above all a question of “respect for the club, for its past”, tellerreport.com, 3/2/2021, Ανακτήθηκε από: https://www.tellerreport.com/sports/2021-02-03-%0A—why-the-crisis-at-om-is-above-all-a-question-of-%22respect-for-the-club–for-its-past%22%0A–.HJllipweu.html
*Στον παρακάτω σύνδεσμο μπορείτε να βρείτε το επίσημο site των ultras της Marseille: https://www.commandoultra84.com/
**Οι εικόνες που περιέχονται στο άρθρο και απεικονίζουν τους πανηγυρισμούς των οπαδών της ΟΜ εντός του Vélodrome, προέρχονται από προσωπικό αρχείο αναγνώστριας της σελίδας και χρησιμοποιούνται με έγκριση της ιδίας. Χρονολογούνται δε, από τον Μάιο του 2018.
